“Đi”, với người Việt – Bloggiaidap

Chủ Nhật, ngày 13/11/2022 12:02 PM (GMT+7)

Từ xa xưa, ông bà cụ kỵ người Việt Nam chúng ta đã nói ko ít lần, đã dạy thì đúng hơn, cho con cháu, về mẫu chuyện gọi là “đi”: “Đi một ngày đàng, học một sàng khôn”. “Đi cho biết đó biết đây/ Ở nhà với mẹ biết ngày nào khôn” …

Và nếu người viết bài này ko nhầm, thì hình như chính K. Marx, cha đẻ của lý thuyết chủ nghĩa xã hội khoa học, cũng đã xác nhận đi như là một trong những nhu cầu cơ bản của mọi con người ở mọi nơi và mọi lúc (bao gồm: ăn, mặc, ở, đi lại, nói năng, và “tái sản xuất ra bản thân đời sống”).

Nói tương tự để thấy, từ sự hiểu biết thấm đẫm tính chất chủ nghĩa kinh nghiệm của dân gian cho tới tầng nhận thức triết học trừu tượng và tư biện hóa, thì mẫu sự đi vẫn luôn được hình dung như một điều gì đó thật quan yếu đối với con người, ko thể thiếu trong đời sống của con người. Thế nhưng, quanh chuyện đi, hàng loạt nghi vấn với thể và cần phải được đặt ra: Đi đâu? Đi để làm gì? Đi như thế nào? v.v và v.v… Những nghi vấn tưởng chừng thuần tuý, xem ra lại ko dễ trả lời, ít nhất là đối với tôi. Tôi ko tin mình sẽ tìm ra những đáp án đúng. Nhưng biết đâu đấy, kỳ vọng rằng “phép thử sai” (chữ quen sử dụng của triết nhân K. Popper) lúc tìm hiểu về chuyện đi của người Việt sẽ hé lộ phần nào những phương diện đáng lưu ý trong đời sống và trong xử sự văn hóa của chính người Việt, xưa cũng như nay.

Hãy trở lại với folklore mẫu đã. Câu tục ngữ và câu ca dao được dẫn ở ngay đầu bài viết, ko cách nào hiểu khác đi được, chính là nói về tính mục đích của việc đi: Đi, là để rời khỏi nơi chốn thân thuộc, và với thể là nơi chốn vốn rất an toàn nữa. Đi, là để xúc tiếp – va chạm – trải nghiệm với những nơi chốn mới, công việc mới, con người mới, ko gian văn hóa xã hội mới… những mẫu mới đó với thể rất thú vị nhưng cũng với thể tiềm tàng đầy sự bất an, thậm chí nguy hiểm. Dù sao chăng nữa thì vẫn nên đi, vì đó là một trong những phương cách tốt nhất để con người trở thành từng trải hơn, hiểu biết hơn. “Khôn lên”, theo cách nói của “những cụ”.

Đi là một trong những phương cách tốt nhất để con người trở thành từng trải hơn, hiểu biết hơn và “khôn lên”, theo cách nói của “những cụ”.

Nhưng người viết cũng xin mạn phép mà rằng: chớ với tin “những cụ” vội. Lối tư duy với đặc trưng mềm và biên độ co giãn cực cao, như nó được biểu hiện rất rõ trong tục ngữ ca dao Việt Nam, luôn giúp “những cụ” biết khôn ngoan một cách lấp lửng và hiếm lúc để mình bị rơi vào sự cực đoan. Khuyên người ta đi đấy, nhưng cũng kịp “đe” ngay: “Sảy nhà ra thất nghiệp”, “Ở nhà nhất mẹ nhì con/ Ra đường lắm kẻ còn giòn hơn ta”, “Ta về ta tắm ao ta/ Dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn” v.v và v.v… Nói cách khác, lời khuyên ở đây lại là: đừng dại mà đi, đi với lúc chỉ tổ chuốc vạ vào thân. Theo cảm nhận chủ quan của tôi, hình như với mẫu sự đi của “con cháu”, thì quan niệm sau, lời khuyên sau của “những cụ” mới thực sự đóng vai trò là lực hút trọng tâm.

Ko đâu xa, cứ nhìn ngay vào khối lượng thi tập khổng lồ cả Hán lẫn Nôm mà những thi sĩ Việt Nam thời cổ trung đại để lại tới bây giờ sẽ thấy ngay: Hầu như ở thi tập nào cũng với những bài, thậm chí rất nhiều bài là đằng khác, mang tâm trạng của kẻ nhớ quê nhớ nhà. Xét cho cùng thì nỗi nhớ quê hương bản quán, nhớ gia đình người thân, nhớ mẫu nơi chốn thân thuộc rét mướt mà từ đó mình ra đi, đó là một tình cảm nhân tính phổ quát, một thứ “tình cảm tốt”, vững chắc thế. Và trên thực tế, thơ Việt Nam thời cổ trung đại đã xuất hiện ko ít bài thật hay, bằng và với thứ tình cảm này. Nhưng mặt khác, nó cũng chính là một trong những chứng cứ của tâm lý “sợ” đi. Mà nào với đi đâu xa. Trừ vài ba trường hợp những ông quan phải đi sứ xa tít thò lò thì ko nói, còn lại đại phòng ban chỉ là những sự di chuyển quanh co từ tỉnh này tới tỉnh khác, từ làng nọ sang làng kia. Để trấn nhậm, để dạy học, để bốc thuốc, để xem phong thủy, để thăm bạn v.v… Vậy mà đã vội nhớ nhà, và nhớ rõ là nhiều.

Chiếc sự nhớ đó – tôi nhấn mạnh: Một biến thể của tâm lý sợ đi – đã trở nên “lạm phát” tới mức mà về sau này, giữa thế kỷ XIX, một nhà Nho ít nhiều với tư tưởng cấp tiến, “nổi loạn”, và cũng là một trong số ít người thời đó đã kịp biết mặt “trời Tây” – Chu Thần Cao Bá Quát – buộc phải lên tiếng giễu cợt: “Đầu thôn tạm biệt đã hát câu chén rượu Dương quan, xóm cạnh qua chơi đã ngâm câu tiếng gà điếm cỏ”.

Kế tới thời Tây sang, trong văn thơ mới bằng chữ quốc ngữ của người Việt Nam thì tình hình cũng ko khác trước là mấy. Quán tính văn hóa vẫn đầy sức mạnh. Rất hiếm văn nghệ sỹ Việt Nam thời đó – cho dẫu đã được “Tây hóa” ít nhiều – dám đi, thích đi, say đắm với sự đi và với triết lý về sự đi như nhà văn Nguyễn Tuân hay họa sỹ Hoàng Lập Ngôn. “Giang hồ ta chỉ giang hồ vặt/ Nghe tiếng cơm sôi đã nhớ nhà”, câu thơ đầy tính chất tự giễu này nói lên quá đủ cho tâm lý sợ đi, hay ít ra là ngại đi đó, dù thời thế lúc đó đã với phần rất khác trước.

Nói sang tới việc “đi đâu”? Người nào yêu nhạc của Trịnh Công Sơn hẳn đều biết tới ca khúc “Một cõi đi về”. (Viết cho đúng thì với lẽ phải là “Một cõi đi – về”. Chiếc gạch ngang giữa “đi” và “về” đó chính là “cõi người ta”, là mẫu phận người “mờ mờ nhân ảnh” và đầy phi lý trên cõi thế). Trong ca khúc với câu: “Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi/ Đi lên non cao đi về biển rộng”.

Sự đi được Trịnh Công Sơn tỏ bày một cách tinh tế trong “Một cõi đi – về”.

Tôi sẽ ko bàn về ý nghĩa của câu hát, mà chỉ xin nói qua về từ “non” và “biển” ở đây, với tính chất là mẫu đích tới của sự đi. Nước Việt Nam với rừng và với biển, đủ cả. Nhưng từ xa xưa, hằn trong tâm lý của người Việt ở vùng đồng bằng châu thổ những con sông to – mà đây cũng chính là phòng ban dân cư đông đảo nhất – thì gắn với rừng luôn là ý nghĩ “rừng xanh núi đỏ”, “rừng thiêng nước độc”, rừng đầy những “lam sơn chướng khí” và ma thiêng đủ loại. Với rừng, ít người dám với dũng khí đặt chân tới, trừ những trường hợp cùng đường như phải trốn lánh sự truy bắt của chính quyền, bị tù phát vãng hay đã hết cách làm ăn sinh sống ở quê nhà. Với những ông quan xưa, việc được cử đi trấn nhậm ở miền núi thường lúc là do bị biếm trích, một thứ “hình thức kỷ luật” của triều đình, và đương nhiên chẳng người nào thích thú với mẫu sự đi đó. Hồ hởi đi lên với rừng, hát vang ca tụng rừng, hừng hực khí thế khai thác rừng, đó chỉ là chuyện được khởi đầu ko lâu, kể từ thời kỳ quốc gia bắt tay vào xây dựng đời sống kinh tế xã hội chủ nghĩa.

Còn với biển, vững chắc sẽ là một câu chuyện nhiều ý nghĩa lúc ta bàn về sự đi của người Việt. Hãy thử nhìn lại sự phồn thịnh của những thành bang Hy Lạp thời cổ đại, thử nhìn lại sự trỗi dậy mạnh mẽ từ thế kỷ XIV – XV của tất cả quốc gia “bé tý” như Hà Lan hay Tình nhân Đào Nha, chẳng hạn: Được tương tự là vì họ với biển, họ biết tận dụng lợi thế biển. Và quan yếu hơn, họ ko sợ đi biển, thậm chí họ sung sướng được đương đầu với những thử thách khốc liệt của đại dương để tìm ra sức mạnh của chính mình.

Ở thời này, thời của toàn cầu hóa, thời phát triển như vũ bão của khoa học kỹ thuật, mẫu sự đi của người Việt đã khác nhiều, nhưng vì vậy mà cũng nảy ra nhiều điều đáng ngẫm. Hầu như quốc gia nào trên toàn cầu cũng với người Việt, thậm chí là cùng đồng người Việt. Họ đi với nhiều mục đích: đi công việc, học tập, đi làm ăn sinh sống và lập nghiệp, đi du lịch v.v… Tức là với chúng ta hiện giờ, toàn cầu đã rộng hơn rất nhiều so với toàn cầu của ông cha ta trước kia. Nhưng với thật là rộng hơn ko, từ trong thực chất của nhận thức? Ko ít người đã lên tiếng về căn bệnh “ghetto hóa” của nhiều cùng đồng người Việt đang sinh sống ở  nước ngoài: co cụm lại, với hiện tượng ít hòa nhập với dòng chủ lưu của đời sống xã hội của nước sở tại. Một nghịch lý: với những người sống ở Tây như ta, nhưng về ta thì lại sống… như Tây.

Với một phòng ban cán bộ được cử đi công việc hoặc những người đủ giàu để với thể đi du lịch nước ngoài – thậm chí đi rất nhiều nước – thì sao? Một hiện tượng phổ biến, hoặc đang với cơ trở nên phổ biến: họ đi mà như ko/ chưa đi. Bởi lẽ, một trong những mục đích chính của mẫu sự đi đó, chỉ là để chụp ảnh và tìm sắm, để khoe với kẻ “ở nhà” rằng ta đã đi nước này nước kia mà thôi. Chụp ảnh và tìm sắm. Ko viện bảo tồn nghệ thuật, ko nhà hát, ko di tích hoặc truất phế tích lịch sử văn hóa. Ko là ko. Ông quan chức nọ ko cần vào thăm cung điện Louvre, chỉ cần đứng ở tiền sảnh, bảo người tháp tùng giơ máy chụp “tách” cho một mẫu, thế là xong, coi như đã tới Louvre. Bà nhà giàu kia mất sắp hết thời kì du lịch để chôn chân trước shop Louis Vuiton hoặc Hermes, tìm cho được vài món đồ trong collection mới nhất mà mấy hãng thời trang tiếng tăm này thông tin rằng chỉ với một trăm chiếc. Với bà, điện Pantheon chẳng đáng vào, chẳng qua đó chỉ là nơi quàn xác chết của mấy ông nghệ sỹ dở tương đối nào đó từ xửa từ xưa mà thôi. (Tương tự tương tự, Vạn lý trường thành sẽ chỉ là một bức thành bằng đất và đá và dài một cách kỳ quặc, Bàn môn điếm sẽ chỉ là một bãi đất hoang vu và lạnh lẽo v.v…).

Đi như thế, rõ ràng là được tới những chỗ mới, được nhìn thấy vô số mẫu mới, nhưng nói như nhà Phật: “Thị nhi bất kiến” – nhìn nhưng ko thấy. Tức là với đi mà như ko, kiến văn văn hóa của người đi chẳng nở ra được chút nào, dù là chiều dọc hay bề ngang. Tôi đã nhiều lần tự nghĩ về chuyện này, và chợt nhìn thấy rằng với lẽ mẫu lý thuyết tiếp nhận trong nghiên cứu văn học của H.Jauss với thể vận dụng được ở đây: Lúc “tầm đón đợi” của người đọc ở mức quá thấp, thì “khoảng cách mỹ học” giữa anh ta và tác phẩm là ko thể san lấp được. Hình như ở đây tồn tại một chân lý: Để biết đi, phải biết đứng và biết nhìn mẫu đã.

Chiếc sự đi như vừa nói ở trên, chính là như thế. May thay, chẳng phải tất cả người Việt Nam chúng ta đều đi theo cách như thế.

*Bài viết thể hiện quan niệm của tác giả.

Nguồn:

Xem thêm những clip ảnh siêu nóng về những nóng girl người nổi tiếng tại Link hot ảnh hay được chúng tôi cập nhật liên tục.
Cùng đón đọc thêm nhiều bài viết thú vị khác tại Bloggiaidap để update những tin tức mới nhất về giới trẻ.